Kliknij tutaj --> 🎆 co można robić w szkole

ile godzin maksymalnie uczeń powinien spędzać w szkole, zależy przede wszystkim od etapu edukacyjnego, na którym się znajduje. W pierwszym etapie edukacyjnym, czyli w klasach I-III, uczniowie mają po 20 godzin zajęć tygodniowo, co daje w przeliczeniu na pięć dni tygodnia 4 godziny zajęć dziennie. Drugi etap edukacyjny, czyli klasy Położyć się na trawie i poczytać na głos jakieś ciekawe opowiadanie albo początek wciągającej książki, którą uczniowie będą mogli przeczytać w wakacje (jeśli ich zainteresuje). Ułożyć mandalę z kwiatów, patyków i liści. Obserwować niebo (i uczyć się rozpoznawania chmur ). Malować naturalnymi barwnikami. Również w tym przypadku wszelkie niezbędne kwalifikacje można zdobyć na Wyższej Szkole Kształcenia Zawodowego, która oferuje kierunki przygotowujące do nauczania z obszaru m.in. budowlanego czy mechanicznego, a także wielu innych perspektywicznych przedmiotów jak technik analityk, technik ekonomista czy technik usług kosmetycznych. Coś dla uczniów, którzy nie widzą co ze sobą począć na matmie. Co można robić na lekcji: Rysować karykatury nauczycieli, zabawnie ich podpisując. Rzucać kulkami z papieru. Grać w grzybki. Śpiewać. Pisać po ławce. Tańczyć breakdance. Pisać chamskie wiersze o nauczycielach w brudnopisie. Absolwenci tuż po szkole często imają się prac dorywczych, takich jak kasjer, sprzedawca, kelner, pomoc kuchenna, pracownik fizyczny. Znaleźć ciekawą i rozwojową pracę bez fachu w kieszeni nie jest tak łatwo. Jak bowiem wygląda dla pracodawcy CV, w którym zarówno wykształcenie, jak i doświadczenie to praktycznie puste rubryczki? Site De Rencontre Extra Conjugales Pour Femmes. 1. Obowiązek zamiast zachęty Przekraczając szkolne mury czasem słyszy się słowa „to teraz koniec zabawy, teraz będziemy pracować!”. Szkoła i nauka są obowiązkiem – sprawdziany, kartkówki, zadania domowe są obowiązkowe! Uczeń ma obowiązek uczęszczać na lekcje, nawet jeśli są śmiertelnie nudne. Czasem wręcz ma się wrażenie, że słowo „obowiązkowy” zwalnia z prowadzenia zajęć „ciekawych i interesujących”. Bo przecież uczeń i tak musi w nich uczestniczyć, czy tego chce, czy nie. Tymczasem wiele dobrego można zdziałać, gdy dzieci chcą się uczyć, a nie muszą. „Naszym odkryciem po przejściu na ED (edukacja domowa) jest miłość do historii. Nudne lekcje, słabe oceny – tak wyglądał obraz z zeszłego roku. W tym odkrywamy ciekawe opowieści z dawnych czasów. Syn z chęcią sięga po lektury i z wielkim zaangażowaniem opowiada nam, czego dowiedział się z kolejnej książki. Każdego dnia jego entuzjazm do poznawania nowych rzeczy (nie tylko z historii) utwierdza nas w słuszności podjętej decyzji” – mówi mama ucznia klasy piątek szkoły podstawowej. 2. Zadania domowe Sprawa zadań do domu dzieli rodziców. Część uważa, że to sposób na naukę obowiązkowości i systematyczności, cześć jednak stwierdza, że to szkoła jest miejscem na naukę i coś jest nie tak, jeśli nauka staje się rutyną również w domu rodzinnym. „Gdybyśmy chcieli uczyć dzieci w domu, przeszlibyśmy na Edukację Domową” – mówią niektórzy rodzice. Przeczytaj: Nie dajmy się zadaniom domowym! 3. Oceny zamiast informacji zwrotnej Choć zmiany w ustawie oświatowej dopuszczają stosowanie oceny opisowej na praktycznie każdym etapie edukacji, niewielu nauczycieli ją stosuje. Wymaga to dużo więcej pracy oraz stosowania narzędzi, które pozwolą na przekazanie uczniowi rzeczowej informacji, zamiast „staraj się bardziej” albo „stać cię na więcej”. Ocena cyfrowa nie daje żadnej informacji o tym, co poszło dobrze, a nad czym (i jak) można jeszcze pracować. Często niesie ze sobą rozgoryczenie i poczucie krzywdy, oraz (niestety) odbiera prawo do uczenia się na błędach. „Pierwsza ocena naszego syna to 2. z kartkówki w drugim tygodniu września. On nie wie dlaczego dostał taki stopień, a niechęć do chodzenia do szkoły wzrasta z każdym dniem i każdą nową oceną”. – mówi mama chłopca z klasy czwartej. Przeczytaj: System ocen i wyczerpujących prac domowych – realia w polskiej szkole w najmłodszych klasach 4. Budowanie autorytetu na strachu zamiast mentorstwa Z radością możemy czytać i słuchać wielu miłych opowieści o nauczycielach – partnerach, którzy potrafią słuchać, przyznać się do błędu, a przede wszystkim zarażać pasją. Jednak nie mniej (a raczej więcej) jest historii smutnych: o krzyku, stawianiu do kąta, często krzywdzących i niewybrednych komentarzach, szantażowaniu, a także innych prostych i „skutecznych metodach” pracy z dziećmi. „Już sam fakt stosowania przez Panią czerwonego długopisu wywoływał w mojej córce lęk. Choć nie umiała jeszcze czytać i nie wiedziała co jest tam napisane, bała się pokazać zeszyt, bo obawiała się, że nie będzie to miła wiadomość.” – opowiada mama pierwszoklasistki. [reklama id=”68990″] 5. Dyscyplina Czasem można odnieść wrażenie, że w niektórych szkołach uczeń musi otrzymać zgodę na oddychanie. Czytając regulaminy szkolne czy klasowe wydaję się, że uczęszczają tam roboty a nie kilku-, kilkunastoletnie dzieci. Oczywiście zrozumiałe są potrzeby zachowania stosownego bezpieczeństwa, kultury osobistej i współżycia społecznego. Ale szkoła to jednak nie wojsko, dzieci potrzebują ruchu (swobodnego, nie tylko organizowanych zabaw w ramach lekcji wychowania fizycznego), głośnego śmiechu i swobodnej rozmowy. Poza systemem szkolnych kar, można tez znaleźć takie kwiatki jak „karne kartkówki” jako środki dyscyplinujące „mające na celu wyciszenie i skupienie” (pytanie: kogo?). Powszechne jest również stosowanie odpowiedzialności zbiorowej pod hasłem „klasa była niegrzeczna”, więc klasa nie wyjdzie na spacer albo klasa napisze wspomnianą kartkówkę. „Moja córka należy do tych spokojnych, wręcz cichych dzieci. Już kilka razy pytała mnie, dlaczego dostaje karę za coś, czego nie zrobiła. Chłopcy uderzali się po głowach workami ze strojami na w-f i nie ustawili się w pary na czas, więc cała klasa dostała uwagę z zachowania. I co ja jej mam powiedzieć?” – pyta mama uczennicy klasy czwartej. Przeczytaj: Dyscyplina w szkole – posłuszeństwo czy samokontrola 6. Rywalizacja zamiast współpracy Nikogo już nie dziwi nieskończona ilość konkursów szkolnych. Najlepsza praca plastyczna, najwięcej przeczytanych książek, największa ilość punktów w konkursie matematycznym, przyrodniczym, językowym. Od pierwszej klasy jest podsycana rywalizacja pod hasłem „pracy na własny rachunek”, porównywanie uczniów „na tle klasy”, wyróżnienia dla najlepszych. Wszechobecność standaryzowanych testów zdecydowanie zaburzyła swobodny rozwój talentów i umiejętności współpracy. Liczy się efekt indywidualny, a praca grupowa nadal pozostaje niedoceniana. 7. Źle zorganizowana przestrzeń pozalekcyjna Klasy 1-3 szkoły podstawowej mają prawo do korzystania ze świetlicy szkolnej. To miejsce, które ma być szkolną przestrzenią czasu wolnego, gdzie dzieci mogą nie tylko się wspólnie bawić, ale popracować w ciszy z podręcznikiem. Niestety, te aktywności nie zawsze daje się zrealizować. „Świetlica jest przepełniona, być może ze względu na nieszczęsną reformę i dużo pierwszaków. Jest bardzo głośno, a tak zwaną „cichą świetlicę”, gdzie chętni mieliby czytać książki czy odrabiać prace domowe, zorganizowano tuż obok tej zwyczajnej, więc o ciszy można tylko pomarzyć. Z drugiej strony dzieci, które potrzebują przestrzeni do wyszalenia się, ze względów bezpieczeństwa nie mają takiego miejsca, a nie ma możliwości, aby ktoś zabrał ich na salę gimnastyczną. W niektórych szkołach powstają „sale zabaw”, ale nie jest to jeszcze powszechne” – opowiada mama drugoklasisty. 8. Etykietowanie uczniów Pilne dziewczynki, niegrzeczni chłopcy, uczeń z deficytami, leń, itd. Kiedy już przyklei się komuś łatkę, najczęściej trudno ją odkleić. Już sam fakt nazwania szkolenia „Komunikacja z trudnym uczniem” jasno pokazuje, jak traktowane jest wyzwanie stawiane przed nauczycielem. Takie etykiety to jak samosprawdzająca się przepowiednia. Jeśli nie oczekujemy od dziecka niczego dobrego, bo to „trudny uczeń”, nie ma co oczekiwać po nim zmiany postawy. 9. Presja zajęć dodatkowych W klasie trzeciej pojawia się „sprawdzian trzecioklasisty” w szóstej „sprawdzian szóstoklasisty”, zazwyczaj łączą się z tym dodatkowe (czasem nazywane wręcz obowiązkowymi) zajęcia przed lub po lekcjach objętych podstawą programową. Dodatkowo dobrze byłoby jeszcze brać udział w kółkach zainteresowań, sks no i przygotowaniu do konkursów przedmiotowych. Lista laureatów tak dobrze prezentuje się na stronie szkoły. Choć dla wielu rodziców bogaty wachlarz zajęć dodatkowych stanowi atut szkoły, niektórzy mają zgoła odmienne zdanie. „Mój syn chodził tylko na jedne zajęcia sportowe po lekcjach. Od pewnego czasu mówi, że Pani go co chwilę pyta, dlaczego nie był na zajęciach przygotowujących do sprawdzianu. A on w tym czasie woli pobawić się z kolegami klockami. Nie ma problemów z nauką, nie widzę powodów, dla których ma dodatkową godzinę spędzać nad rozwiązywaniem zadań.” – mówi mama trzecioklasisty. 10. Kontakt z nauczycielem Szczególnie w klasach 1-3, gdy nauczyciel spędza z dzieckiem większą część dnia, przydatny jest stały „kanał kontaktowy”. Oczywiście higienicznym jest oddzielanie pracy zawodowej od czasu rodzinnego, jednak postawa niektórych nauczycieli mówiąca „po pracy jestem osobą prywatną, proszę się ze mną kontaktować w godzinach dyżurów w szkole” nie ułatwia współpracy. W niektórych szkołach działają e-dzienniki, w innych tradycyjne dzienniczki czy zeszyty korespondencji. Niektórzy nauczyciele tworzą specjalne adresy mailowe na potrzeby kontaktu z rodzicami. Dla rodzica pracującego na klasycznym ośmiogodzinnym etacie, kontakt „w godzinach dyżurów” jest praktycznie niemożliwy, gdyż są to często pory w środku dnia. „Nauczyciele mojego syna wielokrotnie wzywali nas, rodziców, na spotkania dotyczące jego zachowania i pracy na lekcjach. Bardzo ciężko było nam wytłumaczyć, że ani ja, ani mąż nie możemy przyjechać do szkoły na godzinę 12 ani 14 i nie wynika to z naszego braku zainteresowania dzieckiem czy próbą utrudniania pracy szkole. Po prostu mamy swoje obowiązki w pracy. Uczestniczymy w zebraniach, jesteśmy pod telefonem, mailem. Proponowaliśmy spotkania po naszej pracy, ale nie spotkało się to ze zrozumieniem. Efekt jest taki, że na rozmowie pojawia się jedno z nas, które w wyznaczonym przez szkołę czasie może wyjść z pracy.” – opowiada mama piątoklasisty. Istnieje wiele szkół, gdzie współpraca uczeń – szkoła – dom rodzinny rozwija się świetnie i wszyscy są z niej zadowoleni. Ale to nadal rzadkość. Coraz więcej rodziców szuka alternatywnych dróg edukacji swoich dzieci. Motywują to zarówno potrzebami związanymi z jakością i formą nauki, ale również doświadczeniami wyniesionymi za szkół, na które przyszło im trafić. Nie ma takiego miejsca, które pasowałoby wszystkim i każdemu. Wybór – to kluczowa kwestia, nie tylko w edukacji. Cytaty pochodzą z rozmów autorki z rodzicami dzieci w wieku szkolnym, z różnych szkół – publicznych i niepublicznych. Odpowiedzi Xyyyui odpowiedział(a) o 16:38 Spac, obejrzeć serial, porysować, poszukać za oknem rzeczy typu różowy samochód czy ktos ubrany na zielono i sobie odznaczać, można cała listę zrobić, pooglądać ubrania czy jakieś rzeczy do kupienia, poszukać ciekawych miejsc w miejscu do którego jedziesz, wstąpić do maka na chwile, pooglądać tik toka, poszukać nowej muzyki która cie interesuje RTSK odpowiedział(a) o 16:37 Min: Zmieniać Tacie biegi i rozmawiać z nim o samochodach :P. Uważasz, że ktoś się myli? lub Wyniki rekrutacji do szkół ponadpodstawowych w zależności od regionu będą ogłaszane od 19 do 22 lipca 2022 roku. „Co jeśli nie dostałem/łam się do żadnej szkoły średniej?” – pytają uczniowie. Bez obaw, jest jeszcze rekrutacja uzupełniająca. Można także odwołać się od tej decyzji, składając u dyrektora szkoły właściwy wniosek. Wyjaśniamy, co zrobić w momencie, gdy nie zostaliśmy przyjęci do wymarzonej szkoły, także w drugiej turze oraz jak złożyć wniosek w rekrutacji uzupełniającej. Co zrobić, gdy nie dostanę się do żadnej szkoły?Uczniowie zastanawiają się, co zrobić, gdy nie dostało się do żadnej ze szkół średnich. Przede wszystkim nie należy panikować. Na pewno nie będzie takiej sytuacji, że zostaniemy bez szkoły od września. Obowiązek szkolny obowiązuje bowiem do 18. roku życia. Co więc należy zrobić, gdy nie znaleźliśmy się na liście kandydatów zakwalifikowanych?Pierwszą opcją jest odwołanie się od decyzji o niezakwalifikowaniu. Należy złożyć w tej sprawie odwołanie do dyrektora szkoły. W ciągu siedmiu dni od podania do wiadomości list kandydatów przyjętych i nieprzyjętych rodzic może złożyć wniosek o uzasadnienie, dlaczego dziecko się nie zakwalifikowało. Wówczas szkoła ma pięć dni, by sporządzić takie uzasadnienie. Od tego momentu rodzic ma siedem dni na wniesienie odwołania. Wówczas dyrektor przez kolejnych siedem dni musi rozpatrzeć odwołanie. Rekrutacja uzupełniająca do szkół średnich. Jak złożyć wniosek?Niezależnie od składania odwołania, powinno się wziąć udział w rekrutacji uzupełniającej, która również odbywa się w innych terminach w zależności od województwa (tabela dat znajduje się poniżej). W jaki sposób to zrobić? Rekrutacja uzupełniająca wygląda podobnie jak ta podstawowa. Kandydaci ponownie składają wnioski o przyjęcie do wybranych szkół. Jeśli rekrutacja podstawowa odbywała się elektronicznie, najprawdopodobniej tak też będzie wyglądała rekrutacja uzupełniająca. Warto jednak dowiedzieć się szczegółów w konkretnej szkole lub na stronach lokalnego samorządu. Niektóre szkoły wymagają by wnioski złożyć bezpośrednio w placówce. W dniach 5-16 sierpnia 2022 roku zostaną podane listy kandydatów zakwalifikowanych w rekrutacji uzupełniającej. Wówczas należy potwierdzić wolę uczęszczania do konkretnej rekrutacji uzupełniającej 2022/2023Uczniowie, którzy nie dostali się do szkół w tzw. pierwszej turze, zastanawiają się, kiedy jest rekrutacja uzupełniająca. Podajemy terminy dla poszczególnych województw:dolnośląskie: 2-4 sierpnia (do godz. kujawsko-pomorskie: 25 lipca-1 sierpnia (do godz. 25-26 lipca dla zdających egzaminy lubelskie: 29 lipca-3 sierpnia lubuskie: 2-5 sierpnia (do godz. łódzkie: 25-28 lipca (do godz. małopolskie: 27 lipca-3 sierpnia, 27-28 lipca dla zdających egzaminy mazowieckie: 1-3 sierpnia (do godz. opolskie: 2-4 sierpnia podkarpackie: 2-5 sierpnia podlaskie: 2-4 sierpnia (do godz. pomorskie: 2-5 sierpnia śląskie: 1-3 sierpnia (do godz. świętokrzyskie: 2-4 sierpnia (do godz. warmińsko-mazurskie: 26 lipca-5 sierpnia, 26-29 lipca dla zdających egzaminy wielkopolskie: 3-5 sierpnia (do godz. zachodniopomorskie: 25 lipca-1 sierpnia, 25-26 lipca dla zdających egzaminy Kiedy będą wyniki rekrutacji uzupełniającej?Na wyniki rekrutacji uzupełniającej nie będzie trzeba długo czekać. Uczniowie poznają je w następujących terminach:dolnośląskie: 16 sierpnia kujawsko-pomorskie: 9 sierpnia lubelskie: 11 sierpnia lubuskie: 12 sierpnia łódzkie: 5 sierpnia małopolskie: 9 sierpnia mazowieckie: 12 sierpnia opolskie: 15 sierpnia podkarpackie: 16 sierpnia podlaskie: 16 sierpnia pomorskie: 16 sierpnia śląskie: 12 sierpnia świętokrzyskie: 11 sierpnia warmińsko-mazurskie: 16 sierpnia wielkopolskie: 16 sierpnia zachodniopomorskie: 9 sierpnia Wówczas pojawią się listy kandydatów zakwalifikowanych i niezakwalifikowanych. Trzeba jednak pamiętać o tym, że należy jeszcze potwierdzić wolę przyjęcia w następujących terminach:dolnośląskie: 17-22 sierpnia kujawsko-pomorskie: do 11 sierpnia (do godz. lubelskie: 11-18 sierpnia lubuskie: 12-19 sierpnia (do godz. łódzkie: 5-10 sierpnia (do godz. małopolskie: do 17 sierpnia mazowieckie: 16-18 sierpnia opolskie: 17-19 sierpnia (do godz. podkarpackie: 17-19 sierpnia podlaskie: 16-19 sierpnia pomorskie: 17-22 sierpnia (do godz. śląskie: 16-18 sierpnia (do godz. świętokrzyskie: 12-22 sierpnia warmińsko-mazurskie: 26 lipca-18 sierpnia (do godz. wielkopolskie: 16-25 sierpnia zachodniopomorskie: 9-11 sierpnia Z kolei ostateczne listy kandydatów przyjętych i nieprzyjętych pojawią się:dolnośląskie: 23 sierpnia kujawsko-pomorskie: 12 sierpnia lubelskie: 19 sierpnia lubuskie: 22 sierpnia łódzkie: 11 sierpnia małopolskie: 18 sierpnia mazowieckie: 19 sierpnia opolskie: 23 sierpnia podkarpackie: 22 sierpnia podlaskie: 22 sierpnia pomorskie: 23 sierpnia śląskie: 19 sierpnia świętokrzyskie: 23 sierpnia warmińsko-mazurskie: 19 sierpnia wielkopolskie: 26 sierpnia zachodniopomorskie: 12 sierpnia Co jeśli nie dostanę się do żadnej szkoły po rekrutacji uzupełniającej?Możliwe jest niezakwalifikowanie się do żadnej ze szkół, także w rekrutacji uzupełniającej. Nie oznacza to jednak, że nie będziemy chodzić do żadnej z placówek. Za zapewnienie miejsca w szkole średniej odpowiada rada powiatu. To właśnie ten organ ma za zadanie wskazać szkołę z wolnymi miejscami i przydzielić tam uczniów, którzy nie dostali się do żadnej ze szkół, zarówno w rekrutacji podstawowej, jak i ofertyMateriały promocyjne partnera Czy czuje się bezpiecznie w szkole?Co można poprawić w szkole?Co jest najważniejsze w szkole?Jak bezpiecznie zachowywać się w szkole?Co to jest bezpieczeństwo uczniów w szkole?Co świadczy o poziomie bezpieczeństwa w szkole?Co można robić na przerwie w szkole?Jak zapewnić bezpieczeństwo uczniów w szkole?Co to znaczy czuć się bezpiecznie? Osoba dyżurująca przy wejściu powinna zwrócić szczególną uwagę na niepokojące zachowanie lub strój odwiedzających – za duże ubranie, unikanie kontaktu wzrokowego oraz podejrzanie duży plecak mogą wskazywać na złe zamiary i możliwe zagrożenie. Czy czuje się bezpiecznie w szkole? Każdy czuje się w niej bezpieczny. Nie ma przemocy fizycznej ani psychicznej, – reaguje na każdy przejaw przemocy, zachowao niezgodnych z powszechnie przyjętymi normami, – na bieżąco rozwiązuje się w niej konflikty i problemy, – współpracuje z instytucjami, które wspierają ją w zakresie bezpieczeostwa: np. Co można poprawić w szkole? 10 rzeczy, które można i warto zmienić w szkole: Pozwalać dzieciom pracować w grupach. … Zachęcać do samodzielnego selekcjonowania informacji. … Organizować więcej prac projektowych. … Częściej wychodzić poza szkolne mury. … Wykonywać proste ćwiczenia gimnastyczne podczas lekcji. … Umożliwiać zamianę ról. … Zmienić ustawienie ławek. Co jest najważniejsze w szkole? Pożądane umiejętności, takie jak: umiejętność kreatywnego rozwiązywanie problemów, komunikacji, krytycznego myślenia, współpracy, aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i kształtowania charakteru wymagają innego programu szkolnego. Jak bezpiecznie zachowywać się w szkole? Zasady bezpieczeństwa w szkole nie biegamy. nie bujamy się na krzesłach. nie wchodzimy na krzesła ani stoliki. nie rzucamy żadnymi przedmiotami. nie opuszczamy miejsca bez pozwolenia nauczyciela. nie wychodzimy z klasy przed końcem danej lekcji. Co to jest bezpieczeństwo uczniów w szkole? Bezpieczeństwo w szkole Obejmuje wiele obszarów, w tym: stan techniczny budynków szkoły i jej otoczenia, wewnątrzszkolne przepisy i ich znajomość wśród nauczycieli, uczniów i rodziców, klimat społeczny, a także różnorodne programy i zajęcia adresowane do poszczególnych grup szkolnej społeczności. Co świadczy o poziomie bezpieczeństwa w szkole? Do obowiązków nauczyciela należy stały nadzór w trakcie prowadzenia zajęć, systematyczne kontrolowanie miejsc, gdzie prowadzone są zajęcia, powiadomienie o uszkodzonych salach lub sprzętach dyrektora szkoły. Ważnym czynnikiem bezpieczeństwa jest także kontrola obecności uczniów na każdych zajęciach. Co można robić na przerwie w szkole? Co robić podczas przerwy w szkole? #1. Powtarzaj materiały. Być może nie jest to zbyt ekscytujące, ale z pewnością bardzo przydatne. … #2. Idź do biblioteki. … #3. Przygotuj sobie plan zadań. … #4. Wyjdź na dwór. … #5. Posłuchaj muzyki. Jak zapewnić bezpieczeństwo uczniów w szkole? Zasady i działania poprawiające bezpieczeństwo w szkołach Eliminowanie zagrożeń lub ich źródeł, np. … Separowanie personelu szkoły i uczniów od stref zagrożenia, tj. … Stosowanie technicznych środków ochrony zbiorowej, np. Co to znaczy czuć się bezpiecznie? To stan, w którym jestem bezpieczna, jest mi dobrze – w relacji z kimś, w jakiejś sytuacji, miejscu. W psychologii funkcjonuje pojęcie dobrostan: brak emocji negatywnych, przekonanie, że nic mi w tej sytuacji nie zagraża, że ją kontroluję i mam duże poczucie własnej skuteczności. Przeczytaj: Jak uczy się mózg i dlaczego szkoła nie wspiera naturalnych procesów uczenia się? System szkolnictwa nie idzie z duchem czasu i nie najlepiej odnajduję się w sferze zmian społecznych, gospodarczych i technologicznych, jakie zaszły w świecie w ciągu ostatnich dziesięcioleci. Tym samym nie przyczynia się do nabywania i wzmacniania umiejętności, które są fundamentalne dla dzieci dzisiaj i w ich dorosłości. Aby dzieci mogły kształtować zdrowe poczucie własnej wartości, swobodnie odnaleźć się na rynku pracy i w relacjach międzyludzkich, potrzebują przygotowywać się do tego od najmłodszych lat – potrzebują być świadomi siebie i własnych potrzeb, uczyć się odpowiedzialności za siebie i swoje działania, efektywnie komunikować się z ludźmi, znajdować różne rozwiązania określonego problemu, selekcjonować, przetwarzać i analizować informacje, umieć wyciągać wnioski, planować, podejmować przemyślane decyzje i nieszablonowo myśleć. Nie popadając w przesadę, można śmiało stwierdzić, że szkoła nawet w niewielkim stopniu nie wspiera tych mechanizmów. Dlaczego tak się dzieje? Szkoła od początku swojej historii działa szablonowo: Realizuje programy nauczania, które w istocie nie uwzględniają różnic społecznych, osobowościowych i rozwojowych dzieci i młodzieży. Koncentruje się przede wszystkim na przygotowaniu uczniów do testów i egzaminów, w których liczy się zakreślenie jednej właściwej odpowiedzi. Pokazuje, że w życiu nie warto wychodzić poza schematy i szukać kilku możliwych odpowiedzi na różne pytania – liczy się przecież tylko jedno prawidłowe rozwiązanie. Zasypuje dzieci faktami i informacjami, które są im zbędne teraz i w dorosłym życiu. Często każe uczyć się na pamięć mało przydatnych reguł i definicji, w dodatku z przestarzałych książek. Przekazuje wiedzę w sposób monologowy, nie zachęcając dzieci do twórczego myślenia. Uczy rzeczy, których mózg nie jest w stanie zapamiętać na dłużej oraz wykorzystać w naturalnych życiowych sytuacjach. Nie pozwala eksperymentować ani popełniać błędów – uczniowie są za nie zazwyczaj karani. Wykorzystuje strach jako podstawowe (acz zupełnie nieefektywne) narzędzie motywacyjne, a w rezultacie zniechęca dzieci do nauki, rozwoju i swobodnego odkrywania świata. [reklama id=”68990″] Dlaczego to nie działa? Szkoła z neurobiologicznej perspektywy Ponieważ – jak od dziesiątek lat podpowiadają nam badacze mózgu i rozwoju człowieka – konserwatywny sposób funkcjonowania szkoły nie jest zgodny z naturą ludzką i biologicznymi uwarunkowaniami młodego człowieka. Naukowcy dowodzą, że mózg w pierwszych latach życia rozwija się najbardziej efektywnie (czyli optymalnie dla danej jednostki) wtedy, kiedy ma do tego odpowiednie warunki środowiskowe. Jeden z najbardziej zaangażowanych i skupionych na badaniach w obszarze pedagogicznym ośrodek – Center on the Developing Child na Uniwersytecie Harvarda – potwierdza, że środowisko “wychowawcze” i edukacyjne, w jakim dorasta młody człowiek, ma decydujący wpływ na rozwój jego pierwotnego potencjału (1). [natuli2] Mózg dziecka dostosowuje się do otoczenia, w jakim na co dzień przebywa, i kształtuje się w zależności od warunków panujących w tym otoczeniu. Ta zdolność przystosowania się może działać na korzyść lub niekorzyść dziecka. Może ono wyrastać w otoczeniu, w którym nieustannie walczy o przetrwanie – dostosować się do życia w świecie pełnym strachu, przymusu, presji i napięcia, gdzie nie liczy się budowanie relacji międzyludzkich, wrażliwość na uczucia, potrzeby i emocje, albo co dzień rozkwitać, odważnie sięgać po własne marzenia, przekraczać własne granice, tworzyć dobre związki z ludźmi i dobrze radzić sobie ze złością czy stresem. Środowisko, w jakim funkcjonuje dziecko w początkowym okresie swego życia, zapisuje się w jego włóknach nerwowych z ogromną siłą. Może ono w różnym stopniu przyczynić się do rozwoju inteligencji dziecka (również inteligencji społecznej i emocjonalnej). Jeśli młody człowiek zostanie umieszczony w wysoce stymulującym otoczeniu wrażliwych na jego rozwój dorosłych, jest wielce prawdopodobne, że będzie potrafił odnaleźć się w swoim przyszłym życiu niezależnie od okoliczności, w jakich się znajdzie. I osiągnie to znacznie łatwiej niż ktoś, kto takiego środowiska jako dziecko nie doświadczył. Każda forma interakcji z dzieckiem w przedszkolu czy w szkole, to, w jaki sposób dorośli się do niego zwracają, jak reagują i jak postępują z nim w różnych sytuacjach, wpływa na rozwój struktur odpowiedzialnych za kluczowe umiejętności, z których każdego dnia będzie ono korzystało w swojej dorosłości. Co umożliwia rzeczywiste uczenie się? Aby w mózgu młodych ludzi mogły uruchomić się pewne struktury i zajść określone procesy biochemiczne, które (jako jedyne) umożliwiają realne uczenie się i długotrwałe zapamiętywanie, muszą zostać spełnione pewne warunki: 1. Dziecko uczy się tylko wtedy, kiedy czuje taką potrzebę Czyli jest głęboko zmotywowane do podjęcia określonego działania. Dzieje się to tylko wówczas, kiedy w korze czołowej jego mózgu nastąpi uwolnienie się neuroprzekaźnika i neuromodulatora – dopaminy (2) (zwanej też “substancją ciekawości i zachowań eksploracyjnych”), co w rezultacie doprowadzi do zwiększenia jasności myślenia i “zakodowania” w konkretnych strukturach neuronalnych nowych informacji. Jednocześnie w dolnej części płatów czołowych włókna dopaminergiczne aktywizują neurony wytwarzające neurogenne opioidy, a w chwili, w której dojdzie do ich wyrzutu, pojawi się świetny nastrój. Jak wykazuje znany badacz mózgu Manfred Spitzer, ten mechanizm stwarza subiektywny efekt nagrody – prowadzi do sekwencji zachowań i zdarzeń, które wspierają proces efektywnego przetwarzania i zapamiętywania informacji. Ot, i cała tajemnica i klucz do prawdziwego uczenia się – motywacja wewnętrzna, czyli “ja chcę i potrzebują się tego dowiedzieć”! 2. Dziecko uczy się nowości Tylko kontakt z tym, co nowe, ciekawe i odpowiadające poznawczym potrzebom dziecka, prowadzi do uwolnienia dopaminy w układzie nagrody. Brak dopaminy w tym układzie łączy się z utratą zainteresowań, zdolności przeżywania przyjemności, wycofaniem społecznym, a nawet obniżonym nastrojem (3). 3. Dziecko uczy się wówczas, kiedy nie jest oceniane/karane Człowiek instynktownie unika bodźców mających konsekwencje negatywne, a poszukuje tego, co aktywuje układ wewnętrznej nagrody. Jeśli uczeń jest karany za popełniony błąd, za odpowiedź niezgodną z kluczem albo niezgodną z oczekiwaniami nauczyciela – najprawdopodobniej więcej nie podejmie próby zbadania danego obszaru, wyszukania rozwiązania określonego problemu, a tym samym nauczenia się czegoś nowego. 4. Dziecko uczy się wtedy, kiedy się nie boi Naukowcy od lat podkreślają, że lęk nie sprzyja procesom poznawczym i uniemożliwia to, co ma zostać osiągnięte podczas rzeczywistego uczenia się. W zdobywaniu wiedzy nie chodzi o “wkuwanie” pojedynczych faktów, ale o połączenie nowych treści z tymi, które są już znane, i zastosowanie tego, czego się nauczymy, w różnych sytuacjach i na wielu przykładach. “Jeśli lęku brak, myśli stają się bardziej wolne i szersze. Nie jest to tylko subiektywne doświadczenie, ale można to zmierzyć w eksperymencie. Dlatego pozytywny nastrój jest korzystny dla uczenia się” – zaznacza Manfred Spitzer (4). 5. Dziecko uczy się wtedy, kiedy może popełniać błędy Badacze odkryli, że w mózgu człowieka po tym, jak popełni jakiś błąd, aktywuje się układ nagrody, który motywuje do wykonania w przyszłości tej samej czynności, ale już prawidłowo. Zapis pracy mózgu w czasie powtarzania błędnie wykonanej czynności pokazuje, że mózg zaczyna koncentrować się na szukaniu nowych rozwiązań i analizie sytuacji po to, by ostatecznie poprawnie wykonać dane zadanie. Traktuje więc popełnianie błędów jako pozytywne wzmocnienie. Jeśli jednak nie pozwala się dziecku na błędy, jego mózg nie ma okazji do aktywowania obszaru odpowiedzialnego za wyszukiwanie nowych sposobów radzenia sobie z określonymi problemami. 6. Dziecko uczy się w grupie Spitzer podkreśla, że najsilniejszym wzmacniaczem we wspomnianym układzie nagrody jest „współdziałanie z innymi ludźmi”. Według badacza współpraca i wspólne tworzenie dają więcej przyjemności niż praca indywidualna i pozwalają również na rozwijanie wielu cech i kompetencji, na które podczas praktykowanej w szkole pracy indywidualnej brakuje miejsca. 7. Dziecko uczy się przez własne działanie Przekazywanie faktów i danych przez nauczyciela jest niczym w porównaniu z sytuacją, kiedy dziecko samo odkryje pewne prawidła lub zdobędzie konkretne informacje. Kiedy w działanie zaangażowane są wszystkie zmysły, w mózgu wydzielają się substancje semiochemiczne, takie jak: adrenalina, noradrenalina, dopamina, oraz peptydy: endorfina i enkefalina. Wymienione substancje mają wpływ na emocje – endorfina to przecież znany nam „hormon szczęścia” – oraz na proces efektywnego uczenia się i zapamiętywania. 8. Dziecko uczy się tylko tego, co je interesuje Wymownie mechanizm ten opisuje niemiecki neurobiolog Gerald Hüther: “Możemy być zadowoleni, że w naszym mózgu istnieje wbudowany mechanizm dbający o to, że tam na górze nie wszystko, czym codziennie jesteśmy zarzucani, jest wzmacniane i stabilizowane w formie specyficznych sieci komórek nerwowych, nie wszystko, co wmuszają nam jaskrawe obrazy i przemądrzałe ględzenie, oraz nie wszystko, co sami produkujemy w postaci trywialnych treści lub co przerabiamy w czynnościach rutynowych. Wspaniale, że nasz mózg staje się aktywny, że mechanizm restrukturyzacji rusza w nim wyłącznie wówczas, kiedy coś rzeczywiście jest ważne, i to ważne dla konkretnej osoby, w której działa ten konkretny mózg, a nie dla kogoś lub czegoś innego na świecie” (5). 9. Dziecko uczy się, kiedy jest wypoczęte Przepracowany umysł nie jest w stanie efektywnie zapamiętywać i koncentrować się na wykonywanym zadaniu. Zapamiętywanie jest wynikiem złożonych procesów współdziałania wielu ośrodków mózgowych, w których biorą udział narządy zmysłów, system nerwowy i mózg. Zmęczone dziecko jest często rozdrażnione i rozkojarzone. Efektywny wypoczynek to regeneracja ośrodkowego układu nerwowego oraz całego organizm. Gdyby szkoła w swojej codziennej praktyce przedmiotowej i wychowawczej uwzględniła te naukowo potwierdzone doniesienia, życie w niej dla każdego uczestnika procesu edukacyjnego okazałoby się dużo łatwiejsze i bardziej efektywne. Co można zmienić już dziś w szkołach tradycyjnych, aby stały się one miejscem bardziej przyjaznym dzieciom, rodzicom i nauczycielom? 1. Pozwalać dzieciom pracować w grupach Na wszystkich przedmiotach możliwa jest taka organizacja jednostki lekcyjnej, by młodzi ludzie pracowali w grupach. Nieustanne samodzielne “ślęczenie” nad książką nigdy nie przyniesie takich rezultatów jak uczenie się w grupie (czyli współdziałanie). Każdy niesie ze sobą jakąś historię, umiejętności i cechy, które, obserwowane przez kolegów, przyczyniają się do rozwoju własnej inteligencji. W zespole dzieci wymieniają się doświadczeniami i wiedzą w sposób naturalny i dostosowany do swoich potrzeb. Wzajemnie się uczą i przyjmują naukę od innych. Te mające większą wiedzę w jakimś zakresie przekazują ją w nieformalny sposób pozostałym dzieciom, które z łatwością ją przyswajają. W interakcji z innymi młodzi ludzie mają też okazję uczyć się empatii, altruizmu i komunikacji interpersonalnej. Mogą obserwować różne procesy mentalne i w określony sposób na nie odpowiadać. 2. Zachęcać do samodzielnego selekcjonowania informacji Badacze od lat podkreślają, że aktywne wyszukiwanie informacji (w książkach, encyklopediach, czasopismach naukowych czy przy pomocy mediów cyfrowych) jest dużo bardziej rozwijające niż bierne słuchanie tego, o czym opowiada nauczyciel, warto więc choćby częściowo odejść od monologowego przekazywania treści. Oczywiście dzieci zawsze podążają za dorosłymi, którzy wzbudzają ich entuzjazm. Charyzmatyczny przywódca grupy będzie zatem bardzo efektywny, choćby opowiadał o najbardziej skomplikowanych procesach i zagadnieniach. Pamiętajmy jednak, że najwięcej i najbardziej produktywnie uczymy się wówczas, kiedy angażujemy do tego wszystkie swoje zmysły. Samo słuchanie pozwala na zapamiętywanie jedynie niewielkiej ilości informacji. 3. Organizować więcej prac projektowych Czyli w taki sposób, aby młodzi ludzie mogli uczyć się, działając i eksperymentując, a jednocześnie odnosić nowe treści do własnej wiedzy, doświadczeń i zainteresowań. Aktywność połączona z pozytywnym emocjonalnym zaangażowaniem przyniesie wprost niewiarygodne rezultaty. Nawet uczniowie mający trudności w nauce chętnie zaangażują się w wykonanie plakatu prezentującego jakiś odległy zakątek świata albo w nakręcenie krótkiego filmiku na temat własnych zainteresowań, zawierającego niemiecko- czy anglojęzyczne zwroty. Entuzjazm, który będzie towarzyszył dzieciom podczas zajęć, przyczyni się do aktywowania w ich mózgu tych hormonów i substancji semiochemicznych, które umożliwią proces trwałego zapamiętywania i uczenia się. Pamiętajmy, że entuzjazm to nawóz dla mózgu – aby powstało w nim nowe połączenie sieciowe, a istniejące już sieci mogły zostać wzmocnione i ustabilizowane, nie wystarczy po prostu bardzo często ich używać. Nie uczymy się bowiem wszystkiego, a tylko tego, co jest istotne dla NAS. Hüther pisze o tym w następujący sposób: “I zawsze wtedy, gdy człowiek naprawdę zapała do czegoś entuzjazmem, kiedy bardzo się tym przejmuje, a potem to się wyjątkowo dobrze udaje, wówczas w śródmózgowiu aktywowana jest grupa komórek nerwowych. Wydzielają one z końcówek swoich długich wypustek koktajl neuroplastycznych substancji semiochemicznych. Ku utrapieniu wszystkich dzielnych obowiązkowiczów oraz tzw. „porządnych” nigdy się to nie zdarza podczas rutynowego działania mózgu, kiedy człowiek przerabia to, co sobie założył. Dzieje się to tylko w cudownych stanach zachwytu” (6). 4. Częściej wychodzić poza szkolne mury Siedzenie w ławkach przez siedem godzin dziennie nie wspiera zdrowego rozwoju – ani dziecka, ani dorosłego. Zarówno nauczycielom, jak i uczniom należy się więcej ruchu i świeżego powietrza. Na zewnątrz można obserwować i analizować otaczającą przyrodę, zaspokajając jednocześnie swoją potrzebę codziennej aktywności fizycznej, ale również doświadczać różnych zjawisk z zakresu matematyki, chemii, fizyki, geografii. Liczne badania pokazują, że obcowanie dzieci z przyrodą “ożywia ciało, dodaje wigoru umysłowi, odkwasza organizm zakwaszony stresem społecznym i stresem środowiskowym, rozwija motorykę, kompetencje poznawcze, wyrównuje nastrój, reguluje emocje, a nawet wspomaga rozwijanie kreatywności” (7). 5. Wykonywać proste ćwiczenia gimnastyczne podczas lekcji Po kilku godzinach spędzonych praktycznie w bezruchu dzieci czują się znudzone, apatyczne i zmęczone. Ale my, dorośli, mamy przecież bardzo podobnie… Krótkie ćwiczenia gimnastyczne, połączone z dobrym humorem i zabawą, okazują się być niezwykle pomocne w dalszym procesie uczenia się. Dowiedziono, że nawet kilka minut aktywności fizycznej znacząco zwiększa wydajność mózgu i pamięci (8). Brak ruchu minimalizuje natomiast ilość czynnika BDNF (9), co w rezultacie osłabia funkcjonowanie neuronów, a tym samym zamyka mózg na przyswajanie nowej wiedzy. 6. Umożliwiać zamianę ról Pozwalać dzieciom raz na jakiś czas wcielać się w rolę nauczyciela i według ich własnych zasad swobodnie zorganizować daną jednostkę lekcyjną. Potrzeba autonomii uczących się jest wielka na każdym etapie ich rozwoju, a szkoła rzadko respektuje ten fakt w swojej codziennej praktyce. Warto wyjść poza schemat i pozwolić dzieciom przejąć dowodzenie. Treści z samodzielnie przygotowanej lekcji (zwykle dzieci pracują w 3- lub 4-osobowej grupie) zostaną trwale zapamiętane, połączone będą bowiem z działaniem, zaangażowaniem wielu zmysłów oraz strumieniem nieopisanego entuzjazmu. 7. Zmienić ustawienie ławek Zasadniczo warto zupełnie z nich zrezygnować (każdy mógłby uczyć się wówczas tak, jak tego chce – na dywanie, na poduszce, przy stoliku itp.), ale jeśli z jakichś przyczyn nie jest to możliwe, ostatecznie można zmienić ich ustawienie w taki sposób, aby dzieci mogły obserwować siebie nawzajem (np. w układzie segmentowym, w kole albo w formie podkowy). Możliwość interakcji z innymi szczególnie w tzw. wrażliwych okresach rozwojowych jest bezcenna. Jeśli ławki ustawione są w sposób tradycyjny, kontakt dzieci ze sobą nawzajem jest utrudniony. Uczniowie nie mogą uczyć się współpracy, komunikacji i nie mogą sobie nawzajem pomagać. Standardowe ustawienie ławek przodem do nauczyciela miało swoje uzasadnienie przed dwustu laty, kiedy dostęp do wiedzy był bardzo utrudniony, a nauczyciel był niejako jedynym jej źródłem. Dzisiaj sytuacja zmieniła się wprost diametralnie, dlatego warto postawić na nowe rozwiązania, zgodne z potrzebami i możliwościami uczniów. 8. Zlikwidować dzwonki Albo zmienić ich agresywny ton – wzmagający poczucie stresu i wprowadzający niepotrzebny niepokój oraz chaos – na przyjemny dla ucha i ducha sygnał informujący o tym, że właśnie zaczyna bądź kończy się lekcja. Może to być dźwięk śpiewu ptaków, szum morza albo jakiś zabawny krótki komentarz, wypowiedziany np. przez znanego bohatera z bajki czy filmu. Ta na pozór drobna zmiana z pewnością przyczyni się do zminimalizowania ilości hormonów stresu wydzielających się w mózgu i mających destrukcyjny wpływ na proces uczenia się i zdrowe funkcjonowanie dziecka w ogóle. 9. Zlikwidować obligatoryjne prace domowe Prace domowe nie poprawiają wyników w nauce i fakt ten został dowiedziony naukowo. Odrabianie ich nie przyczynia się też do intelektualnego i emocjonalnego rozwoju naszych dzieci. Nie działa stymulująco, a jedynie zabija naturalny potencjał jednostki. Wiele badań potwierdzających tę tezę zaprezentował Alfie Kohn w swojej książce pt.: “The Homework myth”. W Polsce w ramach projektu systemowego “Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego” zagadnienie analizował w 2015 roku Instytut Badań Edukacyjnych. Opracowano publikację pt.: “Szkolne pytania”. Jeden z rozdziałów dokumentu poświęcony został tematowi prac domowych. Badano, jaką rolę odgrywa ich zadawanie oraz jak dużo czasu uczniowie przeznaczają na ich odrabianie. Sprawdzano zależność między ilością czasu, jaki dzieci i młodzież przeznaczają na odrabianie zadań domowych, a jego wpływem na efektywność uczenia się. Wyniki istotnie zaskoczyły przede wszystkim zwolenników zadawania prac domowych. Jako jedno z głównych zagrożeń płynących z odrabiania zadań domowych określono utratę zainteresowania szkolnym materiałem. Powtarzanie podobnych treści wielokrotnie w ciągu dnia (prace domowe z przedmiotów wiodących takich jak język polski czy matematyka zadawane są z dnia na dzień) najczęściej powoduje znudzenie danym zagadnieniem, co naturalnie skutkuje zniechęceniem do przedmiotu i nauki w ogóle. Ponadto odrabianie licznych prac domowych z kilku przedmiotów (w ciągu jednego popołudnia) przyczynia się do fizycznego i emocjonalnego przemęczenia. 10. Organizować więcej zajęć sportowych i artystycznych W większości szkół oferty związane z ruchem, zajęciami muzycznymi czy sportem są bardzo ubogie – zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. Zajęcia z WF-u polegają zwykle na obsesyjnym dokonywaniu pomiarów za pomocą stopera i nierzadko przypominają w swojej formie wojskową musztrę. Neurobiolog, lekarz i światowej sławy psychoterapeuta Joachim Bauer w swojej książce pt.: “Co z tą szkołą?” podkreśla: “W takich warunkach, i to przy maksymalnie dwóch godzinach wychowania fizycznego w tygodniu, trudno o nabranie pozytywnego stosunku do własnego ciała i odkrycie radości, jaką dają ruch i zabawa”. Dzieci w szkołach rzadko mają również możliwość spróbować swoich aktorskich sił, swobodnie wyrazić się przez malowanie, zabawę z gliną, taniec czy grę na wybranym instrumencie. “Ruch – podobnie jak rezonans wywołany doświadczeniem muzycznym – jest również ściśle powiązany z neurobiologicznym systemem motywacji. Motywacja, zanim w trakcie procesu ewolucyjnego stała się siłą napędową ludzkiego ducha, była pierwotnie niczym innym, jak satysfakcją, jakiej dostarczał człowiekowi ruch fizyczny. Ta zależność dziś wciąż jest odwzorowywana w naszych mózgach: system motywacji to „neurobiologiczna siostra” mechanizmu umożliwiającego płynne ruchy. Obie „siostry” korzystają z tego samego neuroprzekaźnika, którym jest dopamina. Zapewne każdy z nas wie z własnego doświadczenia, że kiedy grozi nam zupełny zanik motywacji, wystarczy kilka energicznych ruchów czy trochę sportu, by rozjaśnić znów umysł i uruchomić myślenie. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży: młodzi ludzie muszą się wyszaleć, a szkoła ma obowiązek zapewnić im ku temu jak najwięcej możliwości” (10). Szkoła w obecnym kształcie to archaiczny twór. Od prawie 200 lat niewiele się w niej zmieniło. Aż trudno uwierzyć, że przez te wszystkie lata nie udało się jej przebudować – nie od dziś przeżywa przecież kryzys, tak bardzo odczuwalny dla dzieci, rodziców i nauczycieli. Zmiany, których warto dokonać w pierwszej kolejności, nie wymagają szczególnych nakładów finansowych i energetycznych. Wspomniane dziesięć propozycji to tylko drobna część tego, co można zmienić od zaraz. Potrzeba tylko odwagi i wiary w to, że nawet jeden człowiek może odmienić świat edukacyjnego doświadczania, aby stał się on namiastką realnego życia. Życia, w którym dużo bardziej od suchych faktów i teoretycznej wiedzy liczą się praktyczne umiejętności, wewnętrzna siła i wiara w to, że samemu można stać się źródłem wszelkich rozwiązań przyszłości. Źródła: (1) Alvarez, C.: Prawa naturalne dziecka, CoJaNaTo, Warszawa 2017. (2) Spitzer M., Jak uczy się mózg, PWN, Warszawa 2012, s. 134–135. (3) por. ebd. s. 137. (4) Spitzer M., Jak uczy się mózg, PWN, Warszawa,2012, s. 126. (5) Hüther G., Kim jesteśmy – a kim moglibyśmy być, Grupa Wydawnicza Literatura Inspiruje Sp. z Słupsk 2015, s. 140. (6) Hüther G., Kim jesteśmy – a kim moglibyśmy być, Grupa Wydawnicza Literatura Inspiruje Sp. z Słupsk 2015, s. 137. (7) Alvarez C., Prawa naturalne dziecka, CoJaNaTo, Warszawa 2017, s. 170. (8) (9) BDNF – z ang. brain-derived neurotrophic factor – białko wydzielane przez neurony, należące do rodziny czynników wzrostu nerwów. (10) Bauer J., Co z tą szkołą?, Grupa Wydawnicza Literatura Inspiruje Sp. z Słupsk 2015, s. 52.

co można robić w szkole